Rzecznictwo zdrowotne (health advocacy, advocacy for health) definiuje się obecnie jako działania podejmowane głównie przez profesjonalistów ochrony zdrowia (ale nie tylko przez nich) w celu poprawy:

• Dostępu do opieki zdrowotnej,
• Przebiegu ścieżki pacjenta, poruszania się pacjentów w systemie opieki zdrowotnej,
• Respektowania praw pacjenta, w tym w badaniach klinicznych,
• Poczynań związanych z przeciwdziałaniem nierównościom w zdrowiu,
• Polityk publicznych związanych ze zdrowiem,
• Działania systemu zdrowotnego.

Współczesne rzecznictwo zdrowotne jest niejednorodne i obejmuje dwa zasadnicze nurty:

• Na rzecz jednostek, pacjentów i ich rodzin, jako usługa, które ułatwia procesy związane z leczeniem, rehabilitacją czy opieką długoterminową, zgodnie z koncepcją opieki skoncentrowanej na pacjencie (health advocacy, patient advocates),
• Na rzecz grup, społeczności, populacji, jako metoda promocji zdrowia zmierzająca do zmiany stylu życia oraz poprawy szeroko rozumianych warunków życia na takie, które sprzyjają zdrowiu (health activism, health advocates).

W ujęciu University of British Columbia (Kanada), które dotyczy roli lekarza w rzecznictwie zdrowotnym, dodatkowo wyróżnia się podział według kryterium sposobu prowadzenia rzecznictwa, rozumianego jako:

• współpraca profesjonalistów z ludnością, ułatwianie zmian i zaangażowanie różnych podmiotów (shared advocacy),
• reprezentowanie ludności przez profesjonalistów, kierowanie, zwierzchnictwo i działalność ekspercka (directed advocacy).
  W wyniku tego wyróżniono cztery rodzaje rzecznictwa według sposobu prowadzenia (współpraca / reprezentacja) oraz celu (zmiana społeczna / usprawnienie ścieżki pacjenta):
• A: Poszczególne osoby lub grupy oceniają własne potrzeby zdrowotne, swoje możliwości, a lekarz jest zaangażowany w proces zmiany (np. pomoc i aktywny udział lekarza w na rzecz włączenia społecznego osób niepełnosprawnych),
• B: Poszczególne osoby lub grupy oceniają własne potrzeby zdrowotne, swoje możliwości, a lekarz współpracuje z tymi osobami (np. uczestnictwo lekarza w zarządzie organizacji społecznej, która dąży do zmiany prawa czy zasad działania jakiejś organizacji),
• C: Lekarz ocenia potrzeby populacji, jej możliwości i zabiega o lepszy dostęp do świadczeń, zmianę prawną lub strukturalną, prowadzi translację wiedzy (np. lekarz lub organizacja lekarzy występuje w roli rzecznika wprowadzenia regularnej edukacji zdrowotnej do szkół),
• D: Lekarz ocenia potrzeby zdrowotne osoby, rodziny lub grupy, działa na ich rzecz w celu lepszego dostępu do świadczeń, informuje i wspiera pacjenta (np. telefon do radiologa, aby przyspieszyć badanie, podpowiedź, gdzie się zwrócić w dalszej kolejności).

Rodzaje rzecznictwa zdrowotnego wg University of British Columbia (Kanada)

Obecnie w piśmiennictwie międzynarodowym rzecznictwo w wykonaniu profesjonalistów ochrony zdrowia jest traktowane jako ich ważne zadanie zawodowe. Na przykład według opinii 20-osobowej międzynarodowej komisji powołanej przez The Lancet do oceny dotychczasowego kształcenia lekarzy i innych profesjonalistów ochrony zdrowia stwierdzono, że: „Kształcenie profesjonalistów ochrony zdrowia w XXI w. powinno mniej koncentrować się na zapamiętywaniu i przekazywaniu faktów, a bardziej na promowaniu umiejętności rozumowania i komunikacji, które umożliwią profesjonaliście bycie skutecznym partnerem, moderatorem, doradcą i rzecznikiem (advocate)”.

W niektórych krajach (np. USA) działalność rzecznicza typu D stała się zawodem około 10 lat temu, ale nie jest to zawód tożsamy z proponowanym w Polsce „asystentem lekarza”. Kolejnym dowodem na rozpowszechnienie rzecznictwa w USA jest opracowanie listy 40 kompetencji wymaganych od rzeczników szkolnej edukacji zdrowotnej.

W centrum zainteresowania zdrowia publicznego oraz promocji zdrowia jest rzecznictwo typu A. Według WHO tak rozumiane rzecznictwo zdrowotne jest połączeniem działań indywidualnych i społecznych, których celem jest uzyskanie zaangażowania politycznego, wsparcia politycznego, akceptacji społecznej i wsparcia systemowego dla określonego celu lub programu zdrowotnego. Obejmuje ono zbieranie i porządkowanie informacji, ażeby uzyskać przekonujący obraz jakiegoś stanu / sytuacji, który następnie przedstawia się decydentom i innym potencjalnym zwolennikom, w tym opinii publicznej, korzystając przy tym z różnych interpersonalnych i medialnych kanałów komunikacji. Obejmuje także stymulowanie działań instytucji społecznych, różnych zainteresowanych stron i decydentów na rzecz celu lub programu.

Zainteresowanie rzecznictwem zdrowotnym rośnie od 1986 r., czyli od proklamowania Karty Ottawskiej nt. promocji zdrowia, w której rzecznictwo zaliczono do jednego z trzech strategii wymaganych do poprawy zdrowia (advcate, enable, mediate). W pierwszym słowniku promocji zdrowia z 1986 r. podano, że rzecznictwo zdrowotne to działania pracowników ochrony zdrowia i innych osób cieszących się autorytetem w sprawach zdrowia oraz mających wpływ na decyzje i działania społeczności i rządów, w rękach których znajdują się zasoby ważne dla zdrowia. Do działań rzeczniczych zaliczono dostarczanie informacji decydentom, wspieranie uczestnictwa obywateli w podejmowaniu decyzji związanych ze zdrowiem oraz włączanie się w procesy decyzyjne. Uznano, ze rzecznictwo jest ważnym zadaniem dla profesjonalistów ochrony zdrowia, zwłaszcza pracujących w POZ.

Rzecznictwo różni się od lobbyingu, ponieważ jest to przede wszystkim proces wyrażania opinii, który dąży do edukacji adresatów, zmiany ich wiedzy, postaw, czy przekonań. Lobbying zaś dąży do bezpośredniego wpływu na decydentów w celu wsparcia określonego aktu prawnego albo do sprzeciwienia się temu aktowi.

Działania rzecznicze powinny objąć:

• Zebranie danych lokalnych, krajowych (międzynarodowych) do udokumentowania sprawy i porównań,
• Dobre nazwanie problemu, czyli co jest problemem, dla kogo, co go powoduje, co można / trzeba zmienić,
• Ustalenie konkretnego celu rzecznictwa i zadań szczegółowych,
• Określenie adresata /adresatów,
• Ustalenie taktyki (np. działalność medialna, twarzą w twarz, pianie listów / e-maili do posłów, petycje on-line, itp.),
• Ustalenie przekazu, czyli głównej myśli / idei rzecznictwa (powinien być nośny i niekonfliktujący),
• Mobilizowanie wsparcia, także politycznego, tworzenie koalicji,
• Określenie dostępnych zasobów (ludzkich, materialnych, finansowych),
• Określenie oponentów, przygotowanie się do zarzutów oraz przeciwdziałania technikom dominacji / manipulacji,
• Zgromadzenie, przygotowanie materiałów informacyjnych i edukacyjnych,
• Ustalenie celów i mierników ewaluacji rzecznictwa,
• Stworzenie dokładnego planu działania (tzw. model logiczny),
• Przeprowadzenie akcji,
• Ocena przebiegu i efektów procesu.

Obecnie w piśmiennictwie anglojęzycznym, także w zasobach internetowych, istnieje wiele poradników o tym jak przygotować i prowadzić działalność rzeczniczą, także w obszarze zdrowia. Sporo ogólnych informacji o rzecznictwie jest także dostępnych w polskojęzycznym Internecie.

Autorzy: D. Cianciara, L. Sugay, E. Urban, M. Gajewska,