Edukacja zdrowotna jest jedną z metod działania promocji zdrowia, ale nie jest z nią tożsama.

Nie ma jednej uniwersalnej, uzgodnionej definicji edukacji zdrowotnej. Na przykład WHO przyjmuje, że jest to dowolne połączenie (kombinacja) zaprojektowanych doświadczeń edukacyjnych, które mają pomóc jednostkom i społecznościom w poprawie ich zdrowia w wyniku poszerzenia ich wiedzy lub wpływania na ich postawy. W podobnej definicji, pochodzącej z USA, mówi się, że jest to połączenie doświadczeń stworzonych po to, aby ułatwić dobrowolne działania prowadzące do zdrowia. 

Wśród wielu istniejących definicji i interpretacji edukacji zdrowotnej na uwagę zasługują następujące cechy tej działalności: 

• Zaplanowana, zaprojektowana, 
• Daje możliwość, ale nie stwarza przymusu, 
• Pozwala uczyć się o zdrowiu za pomocą doświadczenia, a więc obserwacji, przeżywania i ćwiczenia, które prowadzą do wzbogacania wiedzy, kształtowania postaw i nabywania umiejętności, 
• Dąży do zmiany zachowania na takie, które jest korzystne dla zdrowia.

Coraz powszechniej przyjmuje się, że głównym celem edukacji zdrowotnej jest doprowadzenie do tego, aby jej odbiorcy uzyskali kompetencje zdrowotne (health literacy).

Pod pojęciem „planowanie edukacji” kryje się zarówno samo planowanie (przygotowanie działań, określanie tego, co ma być zrobione), ale także realizacja tych działań oraz ocena ich wyników. Planowanie edukacji, zarówno tej skierowanej do poszczególnych osób jak tej, którą kieruje się do grup lub społeczności, jest procesem, który przebiega w takich samych etapach. Różnice wynikają natomiast ze struktury i zawartości edukacji indywidualnej i zbiorowej. 

Punktem wyjścia planowania jest diagnoza epidemiologiczna, czyli rozpoznanie sytuacji zdrowotnej adresatów. Następnie dokonuje się analizy behawioralnych i środowiskowych uwarunkowań tej sytuacji, zarówno czynników ryzyka jak ochronnych. Po zdiagnozowaniu sytuacji i rozpoznaniu jej uwarunkowań przystępuje się do planowania działań: wybiera się cele i zadania, strategie, metody, kanały komunikowania się, przekazy i materiały, przy czym zalecane jest wybieranie działań o udowodnionej skuteczności zgodnie z zasadami Evidence Based Practice. Niektóre z zaplanowanych działań wymagają pilotażu, czyli sprawdzenia w małej skali. Równocześnie planuje się też metody monitorowania i ewaluacji, w tym wskaźniki do ewaluacji, czyli tzw. kryteria sukcesu. Kolejne kroki polegają na wdrożeniu planu wraz z monitorowaniem przebiegu działań oraz na ewaluacji. 

Do planowania pomocne są różne schematy, tzw. modele planowania, np. PRECEDE-PROCEED. W diagnozowaniu sytuacji i jej uwarunkowań, a także w projektowaniu działań oraz ewaluacji bardzo pomocne są teorie zmiany zachowań, takie jak np. popularna w edukacji zdrowotnej teoria społeczno-poznawcza lub model przekonań zdrowotnych. Nie są to jednak jedyne teorie pomocne w edukacji zdrowotnej, która dąży do zmian zachowania. Obecnie znanych jest około 80 teorii dotyczących genezy lub zmiany zachowania. 

Edukacja zdrowotna odznacza się wielką różnorodnością podejść i koncepcji, które można pogrupować według licznych kryteriów, jak np.:

• Cel ogólny – np. edukacja nastawiona na chorobę, czynniki ryzyka, zdrowie, rozwój umiejętności życiowych, kompetencji zdrowotnych (alfabetyzmu), 
• Cel szczegółowy – np. edukacja żywieniowa, do zwiększania aktywności fizycznej, związana z zachowaniami problemowymi,  
• Adresat / wiek – np. edukacja dzieci, młodzieży, dorosłych,
• Potrzeby zdrowotne – np. edukacja terapeutyczna (pacjenta), profilaktyczna,
• Środowisko / siedlisko dla edukacji – np. edukacja w rodzinie, przedszkolu, szkole, podmiocie leczniczym, mass mediach, 
• Charakter pracy – np. autorytarny, negocjacyjny, biomedyczny, środowiskowy. 

W praktyce wymienione kryteria i podziały zazębiają się. 

Zorganizowana edukacja zdrowotna ma stosunkowo długą tradycję, sięgającą XIX w., a początek jej rozwoju jako osobnej dyscypliny datuje się na lata 40. oraz 50. XX w. Obecnie jest to dojrzała i nadal rozwijająca się dyscyplina z grupy nauk społecznych, która łączy biologię, ekologię, medycynę, psychologię, pedagogikę i socjologię, a także nauki o komunikowaniu czy zarządzaniu. Dochodzi też do rozwoju pokrewnych dyscyplin, takich jak komunikowanie o zdrowiu, co powoduje, że przedmiotem zainteresowania edukacji zdrowotnej stały się zagadnienia kompetencji medialnych czy zasad komunikowania ryzyka w sytuacjach kryzysowych. Można też mówić o silnych związkach edukacji zdrowotnej z poradnictwem zdrowotnym (health counselling), coachingiem zdrowotnym / zdrowia (health coaching), coachingiem stylu życia (life coaching). Przy pewnych podobieństwach poradnictwo różni się od coachingu, m.in. tym, że poradnictwo dąży do rozpoznania problemu, a coaching do jego rozwiązania.   

Kolejną pokrewną dyscypliną jest rzecznictwo zdrowotne (health advocacy), a zwłaszcza rola rzecznika pacjenta (patient advocate), który pracuje na rzecz pacjenta i jego rodziny. Polega to m.in. na ułatwianiu dostępu do leczenia, koordynacji opieki oraz pomocy w poruszaniu się po systemie opieki zdrowotnej. Inna forma rzecznictwa zdrowotnego polega na pracy na rzecz społeczności, na polu polityki zdrowotnej i całego systemu zdrowotnego (health advocate). 

W niektórych krajach (np. w USA) edukacja zdrowotna jest zawodem (health educator), dla którego zdefiniowano zakres kompetencji, system certyfikacji pracowników oraz zakres odpowiedzialności zawodowej.   

W Polsce nazwa „edukacja zdrowotna” będąca bezpośrednim tłumaczeniem z języka angielskiego (health education) przyjęła się w ostatniej dekadzie XX w. Wcześniej działalność edukacyjną związaną ze zdrowiem nazywano m.in. wychowaniem higienicznym, oświatą sanitarną, oświatą zdrowotną czy pedagogiką zdrowia. W encyklopedii PWN dostępnej on-line nie ma dotychczas definicji edukacji zdrowotnej. Natomiast oświatę zdrowotną definiuje się tam jako: „zbiór działań dydaktycznych na rzecz podnoszenia poziomu kultury zdrowotnej społeczeństwa przez oddziaływanie na jednostki, określone grupy ludności i środowisko społeczne w celu zachowania bądź poprawy stanu zdrowia”. 

Edukacja zdrowotna powinna być elementem edukacji całożyciowej, tj. kształcenia przez całe życie. Proces edukacyjny powinien uwzględniać nie tylko uczenie się kwestii nowych, ale także oduczanie się starych, a więc wyzbywanie się nieaktualnej wiedzy czy nieprzydatnych  umiejętności na rzecz tych aktualnie ważnych. Ma to szczególne znaczenie wśród osób dorosłych, w tym zwłaszcza starszych, zarówno  z powodu szybkich zmian w wiedzy o zdrowiu jak naturalnych zmian związanych z potrzebami zdrowotnymi w późniejszym wieku.   

W Polsce elementy edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży zawarte są w podstawach programowych dla różnych typów szkół. Niemniej panuje przeświadczenie, że konieczne jest wprowadzenie przedmiotu „zdrowie”  lub „lekcje o zdrowiu” do szkół podstawowych i średnich. Nie ma natomiast rozwiązań systemowych odnoszących się do edukacji zdrowotnej osób dorosłych.    

Autorzy: D. Cianciara, L. Sugay, K. Lewtak, E. Urban, M. Gajewska