Zapobieganie spożywaniu alkoholu przez kobiety w ciąży i kobiety w wieku rozrodczym - doświadczenia projektu FAR SEAS

W latach 2019-2022 w ramach grantu Komisji Europejskiej został zrealizowany projekt FAR SEAS (https://far-seas.eu/). Jednym z jego kluczowych elementów było przetestowanie opartej na dowodach naukowych interwencji społecznej, mającej na celu zapobieganie spożywaniu alkoholu przez kobiety w ciąży i kobiety w wieku rozrodczym. Regionem wybranym do pilotażu było województwo mazowieckie.

Cele szczegółowe pilotażu obejmowały:

• Ograniczenie ryzykownego picia alkoholu przez kobiety niebędące w ciąży i picia alkoholu nawet w umiarkowanych ilościach wśród kobiet w ciąży,
• Zwiększenie stosowania skutecznej antykoncepcji wśród kobiet niebędących w ciąży, które piją alkohol (ponieważ w Polsce większość kobiet pije alkohol regularnie tzn. przynajmniej raz w miesiącu, prawdopodobieństwo, że będą pić do czasu, aż dowiedzą się, że są w ciąży, jest bardzo duże, a przynajmniej 30% ciąż jest nieplanowanych),
• Ograniczenie psychospołecznych czynników, o których wiadomo, że zwiększają ryzyko spożywania alkoholu w czasie ciąży, takich jak: depresja, palenie papierosów, używanie innych substancji psychoaktywnych, bycie ofiarą przemocy.

W projekcie wzięli udział przedstawicieli 3 miast średniej wielkości i jednej z dzielnic Warszawy. Byli to głównie pracownicy socjalni, ale również psycholodzy, terapeuci uzależnień i pielęgniarki.

Ich zadania obejmowały:

• Rekrutację uczestniczek – kobiet w wieku rozrodczym,
• Diagnozę u każdej z nich ryzyka picia alkoholu w czasie ciąży (na podstawie wywiadu dotyczącego używania substancji psychoaktywnych, stosowania antykoncepcji i innych psychospołecznych czynników ryzyka),
• Realizacja działań profilaktycznych odpowiadających stwierdzonemu poziomowi ryzyka,
• Ewaluacja przeprowadzonych działań po 6 miesiącach (na podstawie takiego samego wywiadu jak przy rekrutacji).

Uczestniczkami projektu było ponad 400 kobiet, z których 70% zostało zakwalifikowanych do grupy o niskim ryzyku picia alkoholu w czasie ciąży, 23% do grupy o podwyższonym ryzyku, a 7% - do grupy wysokiego ryzyka. Interwencje były dostosowane do potrzeb każdej uczestniczki projektu i w sytuacji niskiego ryzyka urodzenia dziecka z FASD (Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych) ograniczały się do krótkiej informacji zwrotnej na temat wyników badania przesiewowego i zachęty do utrzymania obecnego stylu życia. W przypadku kobiet o podwyższonym, ale nadal umiarkowanym ryzyku picia alkoholu w czasie ciąży, prowadzono działania w oparciu o model krótkiej interwencji, w duchu dialogu motywującego do zmiany zachowań ryzykownych (to znaczy do ograniczenia picia alkoholu i/lub rozpoczęcia lub bardziej regularnego stosowania antykoncepcji). Gdy ryzyko picia alkoholu w czasie ciąży było wysokie wprowadzano zindywidualizowany pakiet opieki obejmujący sesje indywidualne, skierowanie do specjalistów oraz wizyty domowe (w miarę potrzeb).

Wyniki uzyskane około pół roku po wejściu uczestniczki do projektu wskazywały na istotną poprawę we wszystkich wymiarach. Po udziale w projekcie uczestniczki:

• Rzadziej piły alkohol w sposób ryzykowny,
• Częściej stosowały antykoncepcję i odwiedzały ginekologa,
• Rzadziej paliły papierosy i sięgały po narkotyki,
• Miały mniej symptomów depresji,
• Nie doświadczały przemocy domowej.

Tak dobre wyniki projektu FAR SEAS wskazują na ogromną potrzebę i wykonalność profilaktyki FASD. Warto podkreślić, że zostały one osiągnięte w czasie pandemii Covid-19, czyli w okresie ogromnego przeciążenia systemu opieki zdrowotnej. Prawdopodobnie ta sytuacja miała wpływ na niski udział personelu medycznego w projekcie, chociaż lekarze uzasadniali odmowę włączenia się do działań również brakiem wiedzy i doświadczenia, trudnościami we współpracy z sektorem opieki społecznej i terapeutami uzależnień oraz obawą przed reakcją pacjentki na pytania o picie alkoholu.

Pozytywne wyniki projektu pokazują, że profilaktykę FASD mogą skutecznie prowadzić przeszkoleni specjaliści pomocy społecznej i psychologicznej. Ważne jest aby mieli oni warunki do współpracy w multidyscyplinarnym zespole, którego działania są koordynowane na poziomie lokalnym.