Uwarunkowania zdrowia

W piśmiennictwie opisano wiele tzw. modeli zdrowia. W XX wieku opiekę zdrowotną i ogólne myślenie o zdrowiu zdominował model medyczny (biomedyczny), który zakłada, że:

Zdrowie jest brakiem choroby, stanem w którym wszystkie funkcje organizmu przebiegają prawidłowo,
Do opisu i pomiaru zdrowia wykorzystuje się nauki, takie jak: fizjologia, anatomia, patofizjologia, farmakologia, biologia, histopatologia i biochemia,
Leczenie koncentruje się na zdrowiu fizycznym, ale nie na psychicznym czy społecznym,
Profilaktyka chorób koncentruje się na wczesnym wykrywaniu patologii i stanów chorobowych oraz podejmowaniu odpowiedniego leczenia lub rehabilitacji.

Model ten jest nazywany redukcjonistycznym, ponieważ w ogóle nie uwzględnia tzw. dalszych uwarunkowań zdrowia. Poleganie na tym modelu uniemożliwia prowadzenie promocji zdrowia w rozumieniu Karty Ottawskiej.

Natomiast podstawą działania współczesnego zdrowia publicznego (tzw. nowego zdrowia publicznego), w tym promocji zdrowia, jest społeczno-ekologiczny (społeczno-środowiskowy, środowiskowy, ekologiczny) model zdrowia. Zakłada on, że:

Istnieją wzajemne związki człowieka z otoczeniem społecznym,
Istnieją liczne uwarunkowania zdrowia, które zgrupowane są na kilku poziomach:
- Na poziomie najniższym dotyczącym osoby, jednostki (intrapersonalnym), znaczenie dla zdrowia mają zadatki genetyczne, wiedza, postawy i zachowania,
- Na poziomie interpersonalnym znaczenie mają sieci społeczne i normy grupowe, wsparcie społeczne ze strony rodziny, bliskich, rówieśników,
- Na poziomach społeczności i instytucjonalnym znaczenie mają czynniki wynikające z relacji między organizacjami, które determinują warunki nauki, pracy, usługi publiczne, transport, itp.,
- Na poziomie najwyższym, społecznym, ekonomicznym i politycznym, znaczenie mają polityki publiczne, prawo oraz normy kulturowe.
Do opisu i pomiaru zdrowia stosuje się różne dyscypliny nauk o zdrowiu (np. epidemiologię) oraz nauki społeczne – psychologię, pedagogikę, socjologię, prawo, ekonomię i zarządzanie, politologię, nauki o komunikacji społecznej.

W piśmiennictwie istnieje wiele sposobów graficznej prezentacji modelu społeczno-ekologicznego (poniżej przedstawiono jeden z nich).

Społeczno-ekologiczny model zdrowia

W modelu społeczno-ekologicznym uwarunkowania zdrowia z najwyższych poziomów nazywa się umownie dalszymi, a te z najniższych – bliższymi uwarunkowaniami zdrowia.

Poziom polityki wywiera wpływ na poziom organizacji oraz społeczności, te oddziałują na poziom interpersonalny, ten zaś wpływa na poziom jednostki. Do zmiany sytuacji zdrowotnej wybranej grupy zazwyczaj potrzebne są działania na wszystkich poziomach uwarunkowań.