Według WHO system zdrowotny to zbiór wszystkich publicznych i prywatnych organizacji, instytucji i zasobów, które są uprawnione (mają sformalizowany mandat, np. w postaci ustawy czy statutu organizacji) do poprawy, utrzymania lub przywracania zdrowia. Obejmuje świadczenia indywidualne i populacyjne oraz aktywności, których celem jest wpływanie na polityki i działania innych sektorów, aby odnosiły się do społecznych, środowiskowych oraz ekonomicznych uwarunkowań zdrowia. Świadczenia indywidualne są domeną lecznictwa (opieki zdrowotnej), a populacyjne – zdrowia publicznego. Aktywności skierowane do innych sektorów (np. rolniczego, produkcji żywności, polityki fiskalnej) powinny być podejmowane przez zdrowie publiczne oraz lecznictwo.

W piśmiennictwie polskim system zdrowotny zdefiniowano jako zorganizowany i skoordynowany zespół działań, którego celem jest realizacja świadczeń i usług profilaktyczno-leczniczych i rehabilitacyjnych, mających na celu zabezpieczenie i poprawę stanu zdrowia jednostki i zbiorowości.

W piśmiennictwie polskim najczęściej używa się określenia „system ochrony zdrowia”, pomimo że na arenie międzynarodowej termin „ochrona zdrowia” (health protection) oznacza różne aspekty bezpieczeństwa środowiskowego, a więc obejmuje węższy zakres problematyki. Pojęcie „system opieki zdrowotnej” ma węższe znaczenie i odnosi się do lecznictwa.

Celem systemu zdrowotnego jest zapobieganie chorobom i problemom zdrowotnym, leczenie chorób oraz opiekowanie się potrzebującymi. Cele te i ich realizacja nie są rozłączne. Cel związany z zapobieganiem, poprawą zdrowia i pomnażaniem potencjału zdrowotnego na poziomie populacyjnym realizuje przede wszystkim zdrowie publiczne (świadczenia populacyjne). Działania zapobiegawcze powinny być też prowadzone przez lecznictwo na poziomie jednostek (świadczenia indywidualne).

Cele, struktura i adresaci systemu zdrowotnego

Systemy zdrowotne podlegają ewolucji z powodu presji licznych czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Jednym z nich jest występowanie tzw. er zdrowia, które są wynikiem zmian w spektrum chorób i problemów zdrowotnych dominujących w danym okresie oraz zmian w postrzeganiu istoty oraz uwarunkowań zdrowia. Wyróżnia się trzy ery zdrowia: pierwsza dotyczyła kontroli chorób zakaźnych (od 1948 r. do lat 60. XX w.), druga – kontroli chorób przewlekłych (od lat 50. XX w. do dzisiaj), a trzecia – rozwoju zdrowia w cyklu życia, wzmacniania rezerw i potencjału zdrowotnego (od lat 80. XX w. do dzisiaj), przy czym podane daty należy traktować orientacyjnie. Trzecia era zdrowia odwołuje się do społeczno-ekologicznego modelu zdrowia.

W pierwszej erze zdrowia systemy zdrowotne były chorobo- oraz instytucjo-centryczne, tj. nastawione na leczenie, zwłaszcza doraźne, przy biernej i posłusznej roli pacjenta, słabej koordynacji lecznictwa zamkniętego (szpitalnego) i otwartego (ambulatoryjnego), ukierunkowane na brak ostrej choroby w znaczeniu biomedycznym i wzrost długości życia.

Chorobo-centryczny system zdrowotny

W drugiej erze zdrowia systemy powinny być pacjento-centryczne, nastawione na kontrolę chorób przewlekłych i zarządzanie nimi przy zdecydowanie dużej aktywności pacjenta i jednocześnie lepszej koordynacji świadczeń, ukierunkowane na zmniejszenie niepełnosprawności w znaczeniu biopsychospołecznym.

Pacjento-centryczny system zdrowia

W trzeciej erze zdrowia systemy powinny być populacjo-centryczne i społcznościo-centryczne, nastawione na optymalizację zdrowia, działać jako sieć organizacji zajmujących się zdrowiem i kwestiami społecznymi, aby zmniejszyć społeczne czynniki ryzyka i zapewnić skoordynowaną opiekę zdrowotną, w której jednostki i społeczności są współtwórcami zdrowia. W trzeciej erze zdrowia i populacjo-centrycznych systemach zdrowia bardzo silny akcent kładzie się na działania zdrowia publicznego, jego ożywienie, oraz na współpracę lecznictwa ze zdrowiem publicznym. 

Społecznościo-centryczny system zdrowotny 

Niestety, transformacja systemów zdrowia jest zbyt powolna i niepełna, toteż populacjo-centryczne systemy są nadal w zalążku. Powoduje to, że w wielu krajach systemy nie są przygotowane do odpowiedniego reagowania na aktualne wyzwania i potrzeby zdrowotne, co stało się szczególnie widoczne w czasach pandemii COVI-19.

Autorka: Dr hab. n. med. Dorota Cianciara